BLOG 13 ELEŞTİREL DÜŞÜNMENİN ÖĞRENİLMESİ VE ÖĞRETİMİ- II

ELEŞTİREL DÜŞÜNMENİN  ÖĞRENİLMESİ VE  ÖĞRETİMİ- II

Prof. Dr. Ali Balcı

Giriş

Akademiyada olduğu kadar artık gündelik yaşamda, özellikle de bilgi çağı toplumunda  eleştirel düşünme;  insanın doğruyu bulmasının vaz geçilmez, akılcı bir yoludur. Bu çalışmada, yazarın bir önceki çalışmasının bir devamı niteliğinde  akademiya bağlamında eleştirel düşünmenin öğrenilmesi ve öğretilmesine odaklanılmaktadır. Öğrencilere eleştirel düşünmeyi öğretmede; hiç değilse  beyin fırtınası yapma ve olayları analiz etme fırsatı vermek gerekir. Sınıf tartışmaları da açık fikirliliği ve yaratıcılığı teşvik etmenin harika bir yoludur. En basitinden öğrencilere "neden?" diye sormayı öğretmek; mümkün olduğunca düşünme kalıplarını tanıtmak gereklidir. Görünen o ki bilişsel bileşen ve eğilimsel (dispositional) bileşen (bir kişinin motivasyonu ) birlikte bir kişinin gerçek düşünme performansını belirler ( Bansal, uk ).

Sternberg (1990), öğrenmenin biçimlendirici okul yıllarında sağladığı deneyimlerin, problemlerin nasıl çözüleceğini öğrenmek için yetersiz olduğunu; dolayısıyla   öğrencilerin günlük yaşamda eninde sonunda karşılaşacakları eleştirel düşünmeye odaklanmanın  kaçınılmaz olduğunu belirtir. O’na göre eğitimde doğru yanıtları ve doğruyu söylemeyi gerektiren uygulamaların ağırlıklı olarak kullanılmasının yanı sıra biçimlendirici eğitimin özelliği olan nesnel olarak puanlanan testler, öğrenci gelişimine katkıda bulunmaz; eleştirel düşünmeyi sağlayamaz. Sternberg’in, bu bağlamda  eleştirel yaklaşımı teşvik edecek bir program/müfredat geliştirme veya seçmede genel bir yönerge  önerdiği görülmektedir. O’na göre öğretmenlerin, meta bileşenlerde, performans bileşenlerinde ve bilgi edinme stratejilerinde öğrencilerin entelektüel işlevlerini güçlendirmeye odaklanmaları önemlidir.  Meta bileşenler; bireylerin eylemlerini planlamayı, izlemeyi ve değerlendirmeyi gerektiren daha yüksek zihinsel süreçleri kapsar. Performans bileşenleri; atılan gerçek adımlar veya kullanılan stratejiler iken, bilgi edinme stratejileri ise bireylerin eskiyi yeni ile  ilişkilendirmesi ve yeni düşünceyi uygulamasındaki yollardır.  Aşağıda öğrenciye eleştirel düşünmeyi kazandırıcı yaklaşım ve modeller tartışılmıştır.

Lipman’ın Öğretmen Modellemesi Önerisi

Lipman (1988), sıradan düşünme ile eleştirel düşünme arasında ayırım yapmaktadır. Tahmin etme, inanma ve varsayma gibi sıradan düşünme, standartların veya kriterlerin kullanımına dayanmaz. Lipman, eleştirel düşünmeyi; nesnellik, fayda veya tutarlılık standartlarına dayanan, öz kontrollü  karmaşık bir süreç olarak tanımlar. Lipman (1990), öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmak için öğretmenlerin, eleştirel düşünme ve bu süreçleri geliştirmeye yönelik öğretim etkinliklerini kullanmalarının  gerektiğini belirtir. Öğretmenler bu konuda “nasıl” yapılacağını modellemeleri gerekir:  Bu maksatla; bilginin tanımlanması ve netleştirilmesi, uygun soruların sorulması, ifadelerin veya inançların netleştirilmesi veya sorgulanması, kaynakların güvenilirliğinin yargılanması ve olası sonuçların mantıksal olarak veya çıkarım yoluyla tahmin edilerek sorunların çözülmesi gereklidir.

Cummins’in Şablonu

Bu konuda Cummins (2020), öğrencilere eleştirel düşünmeyi  öğretmede yararlı bir şablon önermiştir. Bu şablon, öğrencilerin kendi araştırmalarını yapılandırmak için kullanabilecekleri adım adım bir süreç sağlamaktadır.

       Soruyu biçimlendirme.  İnternet çağında, bilgiye erişim, meraklı öğrenci araştırmacının karşılaştığı en büyük engellerden biri olarak görünmektedir. Zira inanılmaz büyüklükteki enformasyonun uygun şekilde nasıl eleneceğini bilmek, asıl sorun olarak görülmektedir. Bu filtreleme sürecinin anahtarı, araştırma sorusunun iyi formüle edilmesinde yatar. Sorunun nasıl oluşturulduğu ve biçimlendirildiği, öğrencinin tam olarak hangi bilgileri aradığını ve hangi bilgilerin atılabileceği konusunda ona rehber olacaktır. Öğrencilerin eleştirel düşünme becerileri üzerinde düşünmelerini sağlayıcı soruları biçimlendirmede Bloom'un sınıflandırmasının yararlı bir araç olduğu açıktır.

        Bilgi toplama. Soru açıkça ve olabildiğince net olarak  tanımlandıktan sonra bilgi toplama süreci başlar. Öğrencilerin, ne aradıklarından emin olmak için sık sık araştırma sorularına başvurmaları önemlidir. Sorulara ilişkin bilgi toplarken, ilk soruya atıfta bulunmak, toplanan  bilgilerin alaka düzeyini belirlemelerine yardımcı olacaktır. Daha sonra, bilgilerin ilk araştırma sorularını yanıtlamaya yardımcı olup olmadığı değerlendirilebilir.

       Bilgileri uygulama. Bilgi hakkında eleştirel düşünme yeteneği kapsamında  kazanılan anlayışlar, gerçek dünyada uygulanamadığı sürece hiçbir işe yaramayacaktır. Bu becerinin en pratik uygulaması, karar vermeye dayanak olarak  bilginin kullanılmasında görülür. Öğrencilerin, bir karar vermekle karşı karşıya kaldıklarında, karşılaştıkları seçimle(lerle) ilgili olarak işteki kavramlar üzerinde düşünmeye teşvik edilmesi anlamlı olacaktır. Karar vermede enformasyonu uygulamak için diğer bir deyişle karar vermek için   şu sorular yardımcı olacaktır:

 

       Kim? Bu, kime yarar sağlıyor, kime zararlı? Kimleri doğrudan ilgilendiriyor?

       Ne? Güçlü ve zayıf tarafları neler? Başka bir perspektiften bakılabilir mi? Alternatifi olabilir mi?

       Nerede? Bu gerçek dünyada görülen mi? Nelere benziyor? Ne denli ihtiyaç duyulmakta? Önemli bir problem mi?

      Ne zaman? Ne zaman kabul edilir? Topluma ne zaman faydalı olur? Bir soruna neden olur mu? Ne zaman uygulamaya geçilmelidir?

       Niçin? Niçin bir problemdir? Bizimle, başkalarıyla neden ilişkilidir? İnsanlar üzerinde niçin etkili olacaktır?

       Nasıl? Buna güvenle nasıl yaklaşabiliriz? Nelerle nasıl ilişkilidir? Şeylere nasıl zarar verebilir? Doğru olduğunu nasıl bilebiliriz?

 

        Etkilerini düşünme. "Cehenneme giden yol iyi niyet taşlarıyla döşenmiştir." eski atasözünün de belirttiği gibi, iyi niyetli kararlar,  bazen öngörülemeyen olumsuz sonuçlara yol açabilir. Eylem yollarını düşünürken, öğrenciler, bu eylemlerin olası tüm sonuçları üzerinde derinlemesine düşünmeye teşvik edilmelidir. İstenmeyen sonuçlar, öngörülemeyen ve genellikle orijinal kararın isabetli olmasını engelleyen sonuçlardır.

 

        Diğer bakış açılarının keşfedilmesi. Bu aşama, eleştirel düşünce süzgecinden geçirilmiş   bir görüşün son deneme zeminidir. Öğrenciler, araştırma aşamasında, artık olgunlaşmış görüşlerini bu diğer bakış açılarına karşı ölçmek için zaman ayırmalıdırlar. Alternatif bakış açılarının keşfedilmesi, öğrencilerin kendi seçimlerini değerlendirmesine  ve kendi önyargıları ve doğuştan gelen tercihlerinden kaçınmasına yardımcı olur.

 

Eleştirel Düşünme Oyunları ve Etkinlikleri

Aşağıda eleştirel düşünme yeteneği kazanılmasında yardımcı bazı oyun ve etkinlikler konu edilmektedir (Cummins, 2020):

 Barometre. Nerede durduğumuzu öğrenmek önemlidir. Sorunlarda, nerede durduğumuzu düşünürken, her şeyin, her zaman “sıfır toplamlı (zero-sum)”  bir oyun olmak zorunda olmadığını anlamamız önemlidir. Diğer bir söyleyişle  “ya hep, ya hiç” olmak zorunda değildir. Öğrencilerin, genellikle herhangi bir konuda bir görüş yelpazesinin bulunduğunu öğrenmeleri gerekir. Bu eylemde, öğrencilere üzerinde düşünmeleri için tartışmalı bir konunun  verilmesi gereklidir. Konuyla ilgili uç noktalar, örneğin tahtaya yazarak  öğrencilerden  konuyla ilgili kendilerini bir süreklilik içinde konumlandırmaları istenebilir. Bunu anlamak için öğrencilerin büyük olasılıkla bir zaman sınırlaması içinde serbest akışlı bir sohbete girmeleri gerekecektir. 

Bir analoji çizerek yan bağlantılar oluşturma. Bu oyun, öğrencileri, bir fikir veya konu hakkında yaratıcı ve dolaylı olarak düşünmeye teşvik eder ve hemen her bağlamda kullanılabilir. Bu oyun, öğrencileri, bir şekilde birbirine bağlanma olasılığı olan  temel kavramları analiz ederek, görünüşte bağlantısız şeyler arasında karşılaştırmalar yapmaya teşvik eder.  Oyuna, öğrencilere sınıfta birlikte araştırılan konu veya fikre dayalı yaratıcı bir soru sorarak başlamak isabetli olacaktır. Bu soruların formatında, aşağıdaki örnekler yol gösterici olabilir:

·       Bir ev inşa etmek ile  bir çocuk yetiştirmek arasında nasıl bir ilişki kurulabilir?

·       Yumurta neden bir parça mermer gibidir?

·       Bir kitaplık nasıl beslenme çantasına benzer?

Her sorudaki öğeler ne kadar yaratıcı olursa, öğrencilerin ikisi arasında bağlantı kurması elbette o kadar zor olacaktır.

 Zeka oyunları ile eleştirel düşünme becerileri geliştirme. Zeka oyunları çok eğlencelidir ve birkaç dakikalık ders zamanını doldurmanın eğlenceli bir yolu olduğu gibi aynı zamanda öğrencilerin eleştirel düşünme yetenekleri için harika bir egzersiz sağlar. Genellikle muhtemel olmayan  öncüllere dayansalar da, bunları çözmek için kazanılan becerilerin gerçek dünya uygulamaları olabilir. Bunun nasıl çalıştığını görmek için şöyle bir örnek yardımcı olabilir. Öğrencilerden aşağıdaki bulmacayı, bir zaman sınırı içinde cevaplamaları istenebilir:

 “Bir horoz bir ahırda oturuyor ve batıya bakıyor. Rüzgar doğuya doğru saatte 15 kilometre hızla esiyor. Horoz bir yumurta bırakır. Yumurta hangi kardinal yönde yuvarlanır?”

 Cevap, elbette, yumurta olmadığıdır. Horozlar erkektir ve bu nedenle yumurta bırakamazlar. Bu bu basit teaser'ı yanlış anlayanlar da olmaktadır; onların yanlış anlamasının sebeplerinden biri, bir horozun, erkek bir tavuk olduğunu bilmelerine rağmen, teaser'a kayıtsızlık nedeniyle onu gözden kaçırmalarıdır. Diğer sebep ise verilen oldukça titiz detayın yol açtığı yanlış yönlendirme olabilir. Zira  öğrencilerin rüzgarın hızı, yönü ve horozun baktığı yön gibi ayrıntılara çok fazla dikkat etmeleri muhtemeldir.

 

Delphi Eleştirel Düşünme  Becerileri

Bir Delphi çalışmasında, 30 uzmanın görüşlerinden, eleştirel düşünmenin aşağıdaki  beceri ve eğilimlere bölünmüş bir süreç olduğu tespit edilmiştir (Facione, 1990):

·       Yorumlama: Bilgiyi anlama yeteneği.

·       Analiz: Sunulan ana argümanları belirleme yeteneği.

·       Değerlendirme: Mantık ve kanıtlara dayanarak bu argümanın güvenilir ve geçerli olup olmadığına karar verme yeteneği.

·       Çıkarsama (Inference): Neye inanılacağına veya ne yapılacağına sağlam bir mantık temelinde karar verme ve bu kararın sonuçlarını anlama yeteneği.

·       Açıklama: Akıl yürütme sürecini başkalarına iletme yeteneği.

·       Öz düzenleme: Kişinin kendi düşüncesini izleme ve mantıktaki hataları düzeltme yeteneği.

 

Nasıl Eleştirel Düşünür Olunacağını Öğretmek

Bansal (u.k.) öğrencilere eleştirel düşünmeyi öğretmede aşağıdaki şablonu önermektedir:

Talimatlar:  

·       Açık fikirli olmak,

·       Gruplarla çalışmak,

·       At gözlüklerini çıkarmak.

·       Araştırma ifadeleri,

·       Deneyimlerine tekrar bakmak

            Öğretme stratejileri. Bansal’a göre öğrencilere eleştirel düşünmeyi öğretmede yaralı başlıca öğretme stratejiler şöyle sıralanabilir:

·       Nasıl analiz edileceğini öğrenmek,

·       Problem çözme,

·       Her şeyi sorgulamayı öğrenmek,

·       Alternatif çözümler bulma,

·       Aktif öğrenme,

·       Açık iletişim,

·       Bina bağlantıları

·       Açık uçlu sorular ve

·       Beslenme, para, istihdam, çevre gibi ilgili konuları öğretmek.

 

Eleştirel Düşünme Adımları

Ulusal Eleştirel Düşünme Konseyi Başkanı Paul (1995), Eleştirel Düşünmenin  kazanılmasındaki 10 adımı aşağıda sıralamaktadır:

·       Düşüncemin amacı ne?

·       Hangi kesin soruyu cevaplamaya çalışıyorum?

·       Hangi bakış açısıyla düşünüyorum?

·       Hangi bilgileri kullanıyorum?

·       Bu bilgiyi nasıl yorumluyorum?

·       Hangi kavramlar veya fikirler düşüncemin merkezindedir?

·       Hangi sonuçlara ulaşmayı hedefliyorum?

·       Neyi hafife alıyorum; hangi varsayımlarda bulunuyorum?

·       Sonuçları kabul edersem, sonuçları nelerdir?

·       Düşüncelerimi eyleme geçirirsem sonuçları ne olur?

 

Sonuç

 

Yukarıda verilen eleştirel düşünme becerilerini uygulamanın bazı somut yolları ancak eleştirel düşünen biri olmanın, fikir ve görüşlere yaklaşımda tutarlı olmayı, eleştirel düşünme alışkanlıklarını geliştirmeyi gerektirmektedir. Öğrencilerin bu alışkanlıkları geliştirmelerine yardımcı olmak için sınıfta entelektüel merakı teşvik etmek gerekli olacaktır. Örneğin öğrencilerden kendi varsayımlarını incelemelerini ve bunları karşıt görüşler ve mevcut kanıtlar ışığında değerlendirmeleri istenebilir. Ayrıca derslerde ders dışı reklamlar ve hatta siyasi ifadeleri birlikte keşfetmek için fırsatlar yaratılabilir. Öğrencilerin kaynakların güvenilirliğini, kendilerinin belirlemesine izin vermek için kendi inançlarını ve önyargılarını aktarma dürtüsüne karşı savaşmaları öğretilmelidir. Öğrencileri, kendi sonuçlarını çıkarmaya teşvik etmek anlamlı olacaktır. Öğrencilerin, sınıf tartışmalarında görüşlerini ifade ettiklerinde, vardıkları sonuçları destekleyecek kanıtlar sunmaları konusunda ısrarlı olmak  gerekecektir.

Eleştirel düşünme alışkanlığı, zamanla öğrencilerin karşılaştıkları yeni bilgilere nasıl yaklaştıklarını gösterecektir. Bu alışkanlık oranında öğrenciler  daha net ve sistematik düşünebilecekler ve düşüncelerini daha tutarlı şekilde ifade edebileceklerdir. Özet olarak eleştirel düşünen biri şu soruları soracaktır: Ne oluyor? Neden önemli? Neleri göremiyorum? Nasıl bilebilirim? Onu kim söylüyor? Başka görüşler var mı? Sonuçları ne olur?

 

Yararlanılan Kaynaklar

Bansal, P. (uk.)Developıng Crıtıcal Thınkıng Skılls:Exploratıon Of Theory And Practıce Https://Www.Academia.Edu/7297694/Developıng_Crıtıcal_Thınkıng_Skılls_Exploratıon_Of_Theory_And_Practıce

Behar- Horestein, L. S. ve Neju, L.( 2011). Teaching Critical Thinking Skills In Higher Education: A Review Of The Literature. Journal of College Teaching & Learning,8(2),

Cummins, K. ( 2020) Critical thinking for teachers and students. Criticasl Thinking. AGuide  for Teachers. Innovative Teaching Ideas. https://www.innovativeteachingideas.com/blog/critical-thinking-for-teachers-and-students

Ennis, R. H. (1989). Critical thinking and subject specificity: Clarification and needed research. Educational Researcher, 18(3), 4-10. 21.

Ennis, R. H. (1993). Teaching for higher order thinking. Theory into Practice, 32(3), 181

Facione, P. A. (1990).  Critical Thinking: A Statement of Expert Consensus for Purposes of Educational Assessment and Instruction. The Delphi report.  American Philosophical Association, Newark, Del.

Lipman, M. (1988). Critical thinking: What can it be? Educational Leadership, 38-43

Sternberg, R. J. (1990). Thinking styles: Keys to understanding student performance. Phi Delta Kappan, 71(5), 366-371