BLOG 8 İNSANDA MEVCUT KUVVETLER VE TERBİYESİ

 

Mekatib-i İbtidaiye Talimatnamesi - 2

 

İNSANDA MEVUT KUVVETLER VE TERBİYESİ

 

Özet; Prof. Dr. Ali Balcı

Giriş

Değerli meslektaşlarım, sevgili öğrencilerim, sekizinci blog yazımda, yine “Mekatib-i İbtidaiye Talimatnamesi”nde konu edilen insanda mevcut kuvvetler ve onların terbiyesinde istifae edilebilecek vasıtaları, büyük ölçüde aslına uygun ve  yorumsuz olarak nakletmeye çalıştım.

İnsanlarda mevcut kuvvetler; beden, fikir, his ve iradedir. Bu kuvvetler kısaca aşağıda tanımlanmıştır.         

Bedeni kuvvetler; kol, bacak, el, parmak, hançere, ciğer gibi  organlardaki kuvvetlerdir. Bu kuvvetler irade dışı faaliyetler (insiyak yani hayvanat-ı hayat) ve iradi faaliyetler( irade: hayat-i insaniye) ve kazanılan faaliyetler (itiyad yani hayat-i insaniye) olarak ayrılır.

Zeka, fikir;  ihtisas yani harici deliller ( idla-i harici), hafıza, dikkat, hüküm, muhakeme, muhayyele, tecrid, akıl, idrak yani şuur, diğer bir deyişle  dahili delilleri (idla-i dahili) kapsar.

 

Hassasiyet kendi içinde, şahsi eğilimler, toplumsal eğilimler ve yüksek eğilimler olarak ayrılır.

 Şahsi temayüller; haz eğilimi, tecessüs eğilimi, hürriyet ve bağımsızlık arzusu, tefekkür arzusu,  hodgamlık, itimadi nefis, meth ve sena arzusu, izzet-i nefis, rekabet, namus hissi, tevaffuk hissinden oluşur.

 Toplumsal temayüller; itaat, inangaçlık, aile sevgisi, vatan sevgisi, arkadaşlık sevgisi, sadakat, fedakarlığı kapsar.

            Yüksek eğilimler; hakikat sevgisi, fazilet sevgisi, din sevgisini kapsar.

İrade; azim, teşebbüs, sabır, sebat, devam, cesaret, şecaatten (yiğitlik) oluşur.

Her kuvvetin ayrı bir terbiyesi vardır. Bedeni terbiye için  bedeni terbiyeye dönük faaliyetleri  tanzim etmek gereklidir.  Bedeni, faaliyete sevk edecek fırsatları, saikleri  bulmak  gereklidir. Çocukların oynadıkları  oyunlar bedenin terbiyesinde  bir saik olabilir.  Zira oyunlar  bedeni, faaliyete sevk eden  bir amildir , bir fırsattır. Oyunda  bedenin hangi kısmı  faal ise  yalnızca o kısım terbiye edilir.  Örneğin  ayak topu-futbol bedenin bütün aksamını  faaliyete sürükler , bedenin tamamını terbiye eder.  Halat çekmek, marangozluk daha ziyade  eller, kollar ve göğüsün  faaliyetine neden olur; bu kısımlar  terbiye edilir. Fikri hassasiyeti faaliyete sevk edecek fırsatlar ve vesileler mevcuttur. Bir kağıdı kesmek,  bir tarla düzenlemek  fikrin, dikkatin, hükmün, muhakemenin  faaliyetine sebep olur. İradeyi terbiye edecek  faaliyet ve amiller vardır.  Özetle beden, fikir, his ve irade kuvvetleri   için ayrı ayrı  amiller vardır.

Bir nesle, hassasiyet terbiyesi  nevinde olan  terbiyeyi ictimaiyeyi  vermek için ruhdaki kuvvadan  ictimai kabiliyete götürücü faaliyetlere eğilmek gereklidir.  İctimai faaliyetler,  gerekli kuvvetler işlemediği sürece  inkişafa mazhar olmaz. İctima-i oyunlar, gezintiler, içtima-i terbiyeyi  aile ve cemaat hayatına  sokmak demektir. Her kuvvet  gibi irade de  kendisini geliştirecek  faaliyetlere ihtiyaç duyar. Bu faaliyetler olmazsa  ne akıl, ne muhakeme, ne hissiyat faaliyetleri ile  irade faaliyete geçer. Aklın ve hissin işlemesiyle irade doğrudan doğruya  terbiye edilmez.  İrade kendi kendine işlemedikçe  terbiye edilmez.  Nasihatle iradeyi terbiye edemezsiniz.  Dağ gezintileri, seyahatler iradenin öğretmeni olabilir.  Çünkü bu faaliyetlerde insanın azmi, cesareti, sabrı ve sebatı, tahammülünü geliştirecek fırsatlar vardır. Ezcümle hiçbir kuvvet durup dururken gelişmez. Her kuvvetin gelişmesi için onu geliştirecek  faaliyetlere ihtiyaç duyulur.

 

Beden Terbiyesi Vasıtaları

Bedeni terbiye etmek üzere;

·       Talebeler temiz havaya çıkarılmalı, nefes almaları sağlanmalı, güneşten mahrum edilmemeli,

·       Talebelerin yedikleri gıdalar temiz ve besleyici olmalı,

·       Talebeler, bedeni hareketten mahrum edilmemeli,

·       Talebeler soğuğa, sıcağa dayanacak surette yetiştirilmeli,

·    Talebelere oyun oynatmalı, spor yaptırmalı, jimnastik yaptırmalı, onların kuvvetli, sıhhatli, çevik bir bedene sahip olmaları için gerekenler yapılmalı,

·       Talebelere, koşmaca, köşe kapmaca, futbol gibi bacak geliştirici oyunlar oynatmalı.

·    Talebelerle kır gezintileri ve yürüyüşler yapılmalı, onları  suda yüzdürmeli, jimnastikte bacak açıcı, güçlendirici idmanlardan faydalanılmalı,

·      Özellikle de toprak ve ziraat  işlerinden istifade edilmeli, talebelere tarla, çukur, hendek kazdırılmalı, marangozluk, demircilik yaptırılmalı,

·       El işeri kapsamında özellikle de kağıt, mukavva ve çamur işleri yaptırılmalı,

·       Resim yaptırılmalı. Eşya derslerinde tabii ilimler ve hikmiye derslerinden istifade edilmeli,

·  Talebeler, açık havada yürütülmeli, gezdirilmeli, kır gezintileri yaptırılmalı, yüksek sesle  söz söylemeyealıştırılmalı, müzik söyletilmeli.

 

Fikri Terbiye Vasıtaları

Çocukların fikri terbiyesi için aşağıdaki faaliyet ve vasıtalar tavsiye edilmektedir.

·      Çocuklar, ellerini ve parmaklarını eşya ile temas ettirmeli, el işleriyle ilgili öğretimden yararlanılmalı, öğrencilerin maddi ve tecrübi derslerde eşya ile teması sağlanmalı,

·    Farklılıklara dikkat ettirilmeli, çok ufak çocuklar için oyuncaklardan yararlanılmalı, eşyayı, gözler kapalıolarak  temas ettirilerek tanımaları sağlanmalı,

·     Özgür hareketlere müsaade edilmeli, çocukları eşya ile temasta bırakacak bir inzibat ( disiplin) tesis ettirilmeli,

·       Özellikle de resim, el işleri ziraat ve eşya derslerinden , tabii ilimlerden ve hikmiye  ilimlerle mütenasip tecrübelerden  istifade edilmeli,

·       Çok küçük çocuklara oyuncak verilmeli, onları inşaat ve zirarate sevk ettirilmeli.

·       Gözleri kapalı olarak  eşyayı elleriyle yoklayarak yüzüne, kollarına ve vücuduna sürterek tanımak gibi oyunlara ehemmiyet verilmeli,

·       Saz öğretilmeli, mümkünse piyano, keman gibi çalgılar öğretilmeli.

Hafızanın Terbiyesi

            Hafızanın terbiyesinde aşağıdaki faaliyet ve vasıtalar tavsiye edilmektedir.

·       Çocuklara manasını  mefhumunu anlamadıkları şeyler öğretilmemeli. Ezberlemesi  lazım olan şeylerin de manası iyice anlatılmalı. Bunun için usulü tedrisin kaidelerine riayet edilmeli,

·       Dersler sadece sözle değil resimle, el işleriyle, ziyaret, tetkik tecrübe gibi  muhtelif yollarla verilmeli,

·     Fikri, hafızaya  doldurmaktan sarf-u nazar ederek (kaçınarak)   o fikir; elden, gözden kulaktan his ve heyecan ile bu malumatın kazanılması  için zaruri hareketi fikriyeye bir takım hisler heyecanlar da  iştirak edecek surette canlı ve cazibeli bir şekilde verilmeli,

·     Efkar ve malumatı vücuda getiren amillerin  tesirleri tekrar edilmeli; talebelerin özetlemek, tecrübe etmek, resimlemek, el işleriyle tasvir etmek gibi muhtelif şekilde faaliyetlerde bulunmaları sağlanmalı,

·     Verilen fikirlerin, malumatın ve bu malumat içindeki fikirlerin birbirine bağlanması (rapt edilmesi) yaptırılmalı,

·       Bütün efkar ve malumattan  adeta manevi bir zincir vücuda getirilmeli. Bunun için de ders verirken     efkar ve malumat, diğer  fikirler ve ilimlerle (ilişkili) münasebedtar surette verilmeli. Talebenin yeni fikirlerle eskileri arasında ilişki kurarak  bir takım benzerlik ve farklılıkları bulması sağlanmalı.

Dikkatin Terbiyesi

            Çocukların dikkatlerinin terbiyesi için tavsiye edilen vasıtalar aşağıda sıralanmaktadır.

·       Dersler çocukların merakını tecessüsünü  davet edecek  şekilde verilmeli,

·       Talebelerin, özellikle de verilecek malumatı  kitapta olduğu gibi tekrar etmeleri yerine arayıp bulmaları sağlanmalı,

·       Dersler göstererek verilmeli,

·       Dersler mümkün olduğunca  çok tetkik,  tecrübe ve tatbikat karışımı verilmeli,

·     Özellikle de resim eşya, el işleri hendese, ulum-i tabiiyye derslerine ehemmiyet verilmeli, bunlarda tetkik ve  tatbik usulü esas olmalı,

·       Talebelerin, mektep dahilinde ve haricinde  ziyaretlerde, gezintilerde tesadüf edecekleri şeylere dikkat   göstermeleri sağlanmalı.

 

Hükmün Terbiyesi

            Hükmün terbiyesi için aşağıdaki vasıtalar tavsiye edilmiştir.  

·       Talebe, bir şey hakkında hüküm verirken acele ettirilmemeli; iyi bilinmeyen şeyler hakkında  katiyyen hüküm verdirilmemeli,

·       Çocukların bir şey hakkında doğru hüküm verebilmesine meydan verilmeli, bunun için de dersler kısa, açık ve katı hükümlerle, keşfe dayalı verilmeli,

·       Eksik hiçbir  hükme izin verilmemeli; aksine doğru, kati ve açık hükümler  verebilmek melekesini terbiye için bütün tedrisattan istifade edilmeli,

·       Talebe,  muallim söylediği için inanmak alışkanlığından vazgeçirilmeli; daima tenkide muktedir bir hüküm melekesiyle teçhiz edilmeli,

·       Bütün hükümler çocukların kendi takdirlerinin mahsulü olmalı,

·    Hüküm terbiyesi de basitten karmaşığa doğru olmalı. Çocuklara öncelikle basit, kolay açık şeyler üzerine  hüküm verdirilmeli, bundan sonra daha gizli, daha mücerret şeyler hakkında hüküm verdirilmeli,

·       Çocukların yanlış hüküm vermeleri durumunda cesaretleri kırılmamalı, yanlışlığın sebepleri çocuklara buldurulmalı.

Muhakemenin Terbiyesi

            Muhakemenin terbiyesi için tavsiye edilen vasıtalar aşağıda sıralanmıştır.

·       Çocuklara, kendi kendine muhakeme etme fırsatı verilmeli,

·       Dersler  arasında  riyaziye (matematik) ve tabiiyye  ve lisaniyat derslerinin muhakeme için getireceği  fırsatlardan  istifade edilmeli,

·       Bilhassa gezintilerde inşaat, tabiat ve medeniyet hakkında çocukların muhakemelerine baş vurulmalı; muhitin bu eserler üzerindeki tesirinden söz edilmeli,

·       Çocuklara resim ve eşya derslerinde örneğin ev planları çizdirilmeli, planlar üzerinde  tefekkür ve muhakeme yapmaya alıştırılmalı,

·       Talebeler, toplumun hali hazır  iktisadi, ictimai meseleleri üzerinde tefekküre alıştırılmalı. Çocukların bu konudaki suallerine mümkün olduğu kadar izahat verilmeli.

·       Talebelerin, coğrafya, eşya dersleri, tabii ve tali ilimler ve hikmiye gibi mevzularda sonucun neticelerini muhakeme etmesine yardımcı olunmalı.

Tecrübenin Terbiyesi

            Çocuklarda tecrübe terbiyesi için tavsiye edilen vasıtalardan bazıları  aşağıda sıralanmıştır.

·       Çocuklarda mücerretliğin (soyutluk) ne denli düşük olduğu düşünülerek evvela müşahhastan (somuttan) hareket edilmeli; misaller çoğaltılmalıdır; sonra da kaidelere, yavaş yavaş mücerretlere gidilmeli. Bu bağlamda evvela eşyanın en  müşahhas, en bariz evsafından (vasıflarından) bahis edilmeli, tedricen eşyanın daha gizil, daha tali evsafına girilmeli,

·       Eşya derslerinden eşyanın evsafı zahiresini tecrid ve bunları bir nam ve unvan altında cem ve tesmiye (sınıflandırmak)  suretiyle istifade edilmeli.

·       Talebelere, kıraat derslerinde  mücerret kelimeler izah ve tarif edilmeli, onlar, mücerredlerin umumi manalarına  idrake alıştırılmalıdır.

 

Aklin Terbiyesi

Çocuklarda aklın terbiyesi için aşağıdaki vasıtalar tavsiye edilmiştir.

·         Fikri melekelerden bilhassa hüküm ve muhakeme terbiyesine itina edilmeli,

·       Çocukların; eşya ve hadisatı tetkik, sebep ve amilleri harekete geçiren  esbap (sebepler) ile neticeleri birbirine  bağlamağa; hadisati  tesadüf neticesi kabul etmemeye ve inanmamaya, fikirleri ve hükümleri yanlış surette rapt etmemeğe (bağlammaya);  mümkün ile gayri mümkünü, doğru ile yanlışı tefrik etmeye alıştırılmalı,

·   Raziye ilimleri gibi hakikate dayalı derslerden istifade ederek talebenin zekasını doğru düşünür, tenakuzları anlar ve reddeder bir itiyada (alışkanlığa) mazhar etmeli,

·       Talebelere, tabii ilimler ve hikmiye derslerinden  mevcudat ve hadisatın husul ve tekamülünü idare eden kuvvetlerin neler olduğunu  buldurarak tabiatın ahval ve hadisatını idare eden kuvvetlerin intizam ve daimiliği üzerinde düşünmelerini sağlamak suretiyle  esbap ve avamil  arasında bağ kurabilme  kabiliyeti kazandırılmalı,

·       Resim, el işleri kıraat, manzume ve müzik  sanaatı derslerinde mükemmeliyet, makuliyet ,hayal gayesi fikirleri verilmeli.

·       Bu derslerden yaralanarak talebelere  her şeyin sebebi, mantığı, hikmeti buldurmalı.

 

İradenin Terbiyesi

Çocuklarda iradenin terbiyesi için tavsiye edilen vasıtalar aşağıda sıralanmıştır.

·     Talebeleri, insanları, hayvanat, nebatat ve cemadattan ayıran ahval ve  maneviyat hakkında  tefekküre davet itmeli, muhtelif zamanlarda muhtelif şeyler hakkında fikirler, duygular ve hatıralar üzerinde  dikkat etmeleri sağlanmalı,

·       Talebelere, kendi arkadaşlarından farklı  düşünüp duydukları vakıaları misallerle anlattırılmalı; muhtelif sebeplerle husule gelen hasilatı ruhiye hakkında söz söyletmeli, yazdırmalı,

·    Tahrir (kompozisyon) derslerinde idrakte  nefsin terbiyesinin tenviri (dönüşümü) için ruhi tahliller, tetkikler yaptırılmalı,

·   Yarınki hayata başkalarının yardımına muhtaç olmaksızın kendi kendini idare edebilir bir halde hazırlayacak  hür bir terbiye, hür ve vicdani bir disiplin (inzibat)  tesis ettirilmeli,

·       Talebenin yanlış bir eylemi karşısında  sıkmak, korkutmak, dövmek gibi ceza faaliyetlerinde evvel onun vicdanına müracaat edilmeli,

        Talebeyi sağlam işlek bir bedene malik kılmak için terbiye-i bedenin tavsiyelerine riayet edilmeli; bunun için de  top oyunları müsabakaları, atlamalar, tırmanmalar,  dağ gezintileri gibi tefekkür, sebat ve cesaret gibi idmanlara sık sık müracaat edilmeli,

·       Çocuklar, umum önünde  söz söylemeye cesaretlendirilmeli, onlara saatlerce günlerce devam edecek uzun seyahatler icra ittirilmeli,

·       Teşebbüse devam ve sebatın terbiyesi için el işleri derslerinden istifade edilmeli, marangozluk, hendek açmak, çukur kazmak,  ağaç kesmek, ağaç dikmek gibi müştereken yapılabilecek eşyalardan istifade ettirilmeli, bunun için de  talebelere, el işleri, eşya ve  coğrafya ait  tespitler, tecrübeler hakkında levhalar hazırlatarak  teşhir etmeleri ve   düşünmeleri sağlanmalı,

·       Kabil-i icra  (uygulanması mümkün olmayan) olmayan kararlara girmemeye alıştırmalı; onlara karşı bizzat kararsızlık numunesi olmamalı,  verilen sözlerin, günü gününe, saati saatine icra edilmesi sağlanmalı,

·       Büyük adamların bilhassa milletin saadeti ve mavaffakiyeti için çalışmış olan büyük vatanperverlerin, sergüzeştlerin kahramanlıkları, hizmetleri anlatmalı, fedakarlık sahneleri tasvir edilerek çocukların onları taklidi sağlanmalı;

·       Kahramanların, sergüzeştlerin seyahatlerini konu edinen   ahlaki, tarihi romanlar okutulmalı,

·       Dünya yüzünü oyan, delen medeniyetlerin alimlerinin, mühendislerinin daimi surette tefekkür, sabır ve sebat ve cesaret sahibi oldukları hakkında telkinde  bulunulmalı; isterlerse kendilerinin de azmi müteşebbis, sebatkar ve cesur birer fert olabileceklerine inandırmalı, velhasıl çocukları bu hasleti kazanmaya  teşvik etmeli,  

·    Her çocuğun müstakilen hareket etmesini sağlamalı, her fırsattan istifade ederek onların kuvay-i teşebbüsünü (teşesbüs gücü) cesaretlendirmeli,  bu fırsatlarda müteşebbis ve cesur olanların taklidi teşvik edilmeli,

·       Zekanın bilhassa kuvve-i muhakeme ve hayalin irade üzerinde etkili olacak  testlerinden istifade etmeli; bu cesaretlerin iyice muhakeme edildiğinde kabil-i icra olduğu üzerinde mahkeme ve tefekkür ettirilmeli.  

 

Hissin Terbiyesi

 Terbiyeyi hissiyatın vasıtaları aşağıdaki gibi açıklanmaktadır.

Hazın Terbiyesi

Çocuklarda hazzın terbiyesi için tavsiye edilen vasıtalar aşağıda sıralanmıştır.

·       Mektebin muhiti çocukları mesut etmeli,

·     Mektebin  binası geniş, aydınlık, havadar,  bahçesi geniş ve temiz, dahili harici tertibat ve tezyinatı muntazam ve zarif olmalı,

·       Mektebin usul-u inzibatı tedrisinden ibaret şartların  maneviye ve terbiyesi çocukların hürriyet ve girişimine  mani olmamalı;  çocukların merak ve tecessüsünü davet eden  içtimai oyunlar, gezintiler yaptırılmalı .

 

Tecessüs Meylinin Terbiyesi

            Tecessüs meylinin terbiyesi için tavsiye edilen başlıca vasıtalar aşağıda sıralanmıştır.

·       Çocuklarda tabii olan merak ve tecessüsün inkişafına mani olmayacak hür bir disiplin anlayışı (inzibat) kabul edilmeli,  

·       Çocuklar, bu merak ve tecessüsü tahrik edecek eşya ve hadisat ile temasta bırakılmalı,

·       Dersler merakı tecessüs kılacak şekilde  faal ve müspet usullerle verilmeli,

·    Çocuğun bu temayülü doğrultusunda ona insaniyet ve mülayim şekilde  mukabele edilmeli,  izahat verilmeli.

 

Faaliyet Meylinin Terbiyesi

 

            Çocuklarda faaliyet meyilinin terbiyesi için tavsiye edilen vasıtalar aşağıda sıralanmıştır.

 

·       Çocukların hareket ve faaliyetine mani olmayacak bir disiplin tesis edilmeli,

·       Çocuklar, harekete, faaliyete sevk edilmeli, oyunlar oynatılmalı, gezdirilmeli,

·       Onlar kır gezintilerine götürülmeli, jimnastik yaptırmalı,

·       Dersler çocuklarda merak tecessüsü uyandırmalı, keşif yapmaya sevk etmeli.

 

 

İzzet-İ Nefsin Terbiyesi

            İzzet-i nefsin terbiyesi için tavsiye edilen faaliyet ve vasıtalar aşağıda sıralanmıştır.

·      Çocuklarda izzet-i nefsi kıracak, öldürecek hareketlerden tesirlerden kaçınılmalı; bilakis izzet-i nefsi güçlendirecek faaliyetlerden istifade edilmeli,

·       Fena bir terbiye neticesinde izzet-i nefsi sönmüş olan çocuklarda izzet-i nefsi uyandırmak için her türlü imkandan yararlanılmalı;  ezcümle çocuklarda istiklal arzusu ve hürriyet arzusunu güçlendirecek girişimlerde bulunulmalı,

·      İzzet-i nefis hassasiyeti tanımayan insanların, gerek kendi şahısları gerekse aile ve cemiyetleri için sebep olacakları maddi ve manevi zararlardan söz edilmelidir.

 

Arzu İstiklal (Bağımsızlık Arzusu) ve Hürriyetini Terbiyesi

Çocuklarda istiklal arzusu ve hürriyeti için önerilen tavsiyeler aşağıda sıralanmıştır.

·       Çocuklar, tedricen kendi kendine idare edecek bir halde müstakil yaşama alıştırmalı ve onlara istiklal sevdirmeli;  bahçede ve gezintilerde istiklali engelleyen ve mahkumiyete sebep  olan hareketlerden men edilmeli,

·       Çocukların   gerek yalnız, gerekse tabur halinde birbirinin elini tutmalarına; mektebe gidip gelirken yaşı müsait olanların yalnız başına gidip gelmesine itina edilmeli; hiçbir çocuğun diğerinin hakkını müdafaa için vekil olmasına meydan verilmemeli.

 

Kaynak: Maarifi Umumiyye Nizamnamesi; İlktalime mahsus talimatname. Usulü terbiye-usulu tedris, Matbaai amire- İstanbul, 1331.