BLOG 14- YARATICI DÜŞÜNME
YARATICI DÜŞÜNME
Prof. Dr. Ali BALCI
Tanımı ve İlgili Kavramlarla İlişkisi
Yaratıcı düşünme, farklı düşünmeyi ve farklı düşünmek için de bakış açısını değiştirmeyi gerektirir. Yaratıcı düşünmek, metaforik bir ifade ile "kutunun dışında düşünmek"tir. Kutunun dışında düşünmek, alışılmış kalıpların dışında düşünmek, olağanın dışında, başka bir bakış açısı ile sorunu görmektir. Kutu dışında düşünmek (Aman, 2014); 1) Kutunun içinde düşünmeyi, 2) Kutunun dışında düşünmeyi, 3) kutunun içini dışarıdan düşünmeyi, 4) kutunun dışını içeriden düşünmeyi, 5) kutunun tamamını düşünmeyi ve 6) kutuyu diğer düşünenlere göre düşünmeyi ifade eder. Görüleceği üzere bu ifadeler bir soruna mümkün olduğu kadar çok farklı perspektiften yaklaşmayı ifade eder.
Yaratıcı düşünme (creative thinking) ile eleştirel düşünce arasında yakın bir bağlantı vardır. Eleştirel düşünme, anlamayı teşvik etmeyi, sorunları çözmeyi, sağlam karar vermeyi ve eyleme rehberlik etmeyi amaçlayan aktif ve sistematik iletişim, değerlendirme, yansıtma ve analiz sürecidir. Yaratıcı düşünme ise, sezgileri, duyumları, anıları ve duyguları eleştirel düşünme çerçevesinde sentezlemektir. Dolayısıyla belki yaratıcı bir düşünür olmadan da eleştirel bir düşünür olunabilir; ancak eleştirel bir düşünür olmadan yaratıcı bir düşünür olmak olanaksızdır. Yaratıcılıkla yenilik arasında da bir ilişki vardır. Yaratıcılık, yeni fikirler düşünmek ve bunları gerçeğe dönüştürmek iken yenilik (innovation), yaratıcı fikirleri uygulamaya geçirme eylemidir (Sharma, 2018 ).
Dünya ve toplumlar dikkat çekici bir hızla ilerlemektedir. Bireylerin kendilerini, bu hıza, bu eğilime uyum sağlamak üzere donatmaları gerekir. Bu zorluklara, yüzleşerek yeni bir düşünce ve özgüvenle yanıt verebilmek büyük başarılar getirebilir. Bu bağlamda yaratıcı düşünce yeteneğini, hem dijital hem de dijital olmayan bir ortamda uygulamak, günümüz başarılı insanlarının özelliğidir. 21. yüzyılda hızla gelişen bilgi teknolojisi ve yenilikçi düşünce, problem çözme veya eleştirel düşünme yeteneği, dünya vatandaşlarının çoğulcu toplumlarda yaşamalarının bir gereğidir. Bu çerçevede insan kaynakları disiplini, yaratıcı düşünme becerilerinin, “beyin”olarak bilgideki gücün yerini aldığını, dolayısıyla uluslararası rekabette önemli rol oynadığını vurgulamaktadır.
Sternberg ve Lubart’a (1996) göre yaratıcılık, belli bir problemle otantik yollarla baş edebilme kapasitesidir. Bu kapasite, spesifik bir durum ya da probleme değişik perspektiflerden bakabilmedir. Yeni bir fikir veya düşünce, genellikle daha eski bir düşüncenin bir versiyonu veya önceden bilinen veya sahip olunan düşüncelerin bir kombinasyonu olduğu için, yaratıcılık yoktan var etmenin ötesindedir. Dolayısıyla yaratıcılık, önceki düşünceleri, sentezleme ve yeniden anlamlandırma olarak tanımlanabilir (Bessis 1973). Bu doğrultuda yaratıcılık, insan yaşamının her alanında ve insanın evriminde yer alan temel bir beceridir (San 1985). Torrance'a (1974) göre yaratıcılık; sorunlara, yetersizliklere, bilgi eksikliğine, var olmayan unsurlara ve uyumsuzluğa karşı duyarlı olmak; güçlükleri belirlemek, çözüm aramak, yetersizliklerle ilgili tahminde bulunmak ve hipotez kurma veya değiştirmek, çözümlerden birini seçip denemek, yeniden deneme ve buna göre sonuçlandırmaktır.
Steve Jobs, yaratıcı düşünme tekniklerinin deneyim ve bilgi üzerine kurulduğunu düşünmektedir. O’na göre yaratıcı insanların yaptıkları, başkalarının görmediği bir şey(leri) görmeleri ve yapmalarıdır. Bu insanlar bağlantı kurabilmekte, deneyimler ve yeni şeyleri sentezleyebilmektedir. Ayrıca, yapabilmelerinin nedeni; daha fazla deneyime sahip olmaları veya deneyimleri hakkında daha fazla düşünmüş olmalarıdır. Bu görüşler yaratıcı düşünmenin, sahip olunan bir beceri olduğunu işaret etmektedir. Yaratıcı bir şekilde düşünmek için kalıpları ve geleneksel düşünme biçimini kırmak gereklidir. Gidilecek yol, seçilen bir duruma veya soruna yepyeni bir yaklaşım yaratmayı kolaylaştırır (in Sharma, 2018).
Alışılmışın dışında anlamına gelen yeni bir perspektiften sorunları veya durumları gözlemlemek ilk bakışta rahatsız edici görünebilir. Her şeyden önce alışkanlığımız, alışılmış bakışımız buna neden olur. Yaratıcı düşünme genellikle hem bir beyin fırtınası gibi yapılandırılmamış bir süreç hem de buluşsal (heuristic; açık olmayan kalıpların algılanması) program gibi yapılandırılmış bir süreçtir. Ayrıca, yeni bir şekilde bir şeyi gözlemlemek anlamına gelebilir. Buluşsal düşünme, bir ölçüde açık olmayan kalıpları algılama gücüdür. Örneğin kurgusal dedektif Sherlock Holmes’in, ünlü bir hikayede, bir köpeğin havlamayan bir köpek olduğunu fark ettiğinde çok önemli bir cinayet davasını çözmesi buluşsal düşünmedir (Sharma, 2018).
Yaratıcı Düşünme Süreci
Yaratıcı düşünmeye ilişkin dört tutumdan söz edilebilir (Ngamsnit, 2019). Bunlar: (1) Keşfetmek: Dinlemek, başkalarının bakış açılarını kabul etmek, alternatifler aramak, bilinenin ötesine bakmak, bariz olandan tatmin olmamak, (2) teşvik etmek (stimulate); dışardan bir şeyler denemenin ne olduğunu görmek için fantezi, mizah, imkansız ve kararsız durumların kullanımına başvurmak, yeni fikirlere adım atmak, bir şeyler denemek, (3) serbest bırakmak; kavram tutukluluğundan vazgeçmek, eski fikirlerden vazgeçerek yenilerine yönelmek ve (4) katı olmaya karşı olmak,(anti rigid), dogmatizme, kibire ve sabit fikirlere karşı olmaktır. Görüleceği üzere bu turumlar bir ölçüde yaratıcı düşünme sürecinin aşamalarını da gösterir niteliktedir.
Yaratıcı düşünme, üç aşamalı bir süreç olarak da değerlendirilmektedir: Bu aşamalar şöyledir (Gafour, O. ve Gofour , W., 2020):
Odağın tanımlanması yaratıcı düşünme için yapılanma değerlendirme ve uygulama
Odağın tanımı; ortaya çıkan ve kendilerini adeta tanımlayan sorunlar vardır, ancak çoğu zaman fark edilir bir yaratıcılığa ihtiyaç vardır. Bunların arasında yaratıcı odaklar ortaya çıkabilir.
Yaratıcı düşünme için yapılanma; odak yaratıcı odak tanımlandıktan sonra, genellikle tabir yerinde ise kasıtlı yeteneğe tabi tutulur. Bu, bireyler, gruplar, bireyler veya her ikisinin bir karışımı tarafından yapılabilir. Sıklıkla önceliğe veya soruna sahip olan bir grup, kasıtlı bir yetenek oturumu oluşturur.
Değerlendirme ve uygulama; düşünme grubu, uygulama grubundan farklı ise, fikirlerin aktarılmasına dikkat edilmelidir.
Yaratıcılığı öğrenmek, hayatın her aşamasında yaratıcı olmak için hayati önem taşır. Düşünme görevinin tanımı yaratıcı olmalıdır. Yaratıcı düşünme sürecinin uygulanması için yapılanma yaratıcı olmalıdır. Düşünme çabasının çıktısı yaratıcı olmalıdır. Nihayet, değerlendirme ve uygulama yaratıcı olmalıdır. Yaratıcı düşüncenin bir çerçeveye ihtiyacı vardır.
Yaratıcılık özünde iki süreci içerir. Bunlar, düşünmek, sonra üretmektir. Bu kapsamda yaratıcı sürecin adımları şöyle sıralanabilir (Sharma, 2018):
· İlham (inspiration)
· Açıklama (clarification),
· Değerlendirme,
· Damıtma (distillation),
· Kuluçka (incubation)ve
· Terleme (perspiration)
Görüleceği üzere bu süreçler bir girişim sonunda orijinal bir ürün ya da teknik geliştirmeyle paralellik göstermektedir.
Sternberg’e (2009) göre yaratıcı düşüncenin sentezleme, eklemlenme ve imgeleme gücü olmak üzere üç boyutu vardır. Sentezleme; eski ve yeni bilgiyi oluşturmayı veya mevcut bilgiyi başkalarından da yardım alarak genişletmeyi içerir. Artikülasyon; imgeleme ve malzeme kullanımı yardımıyla özgün çözümler sunmak ve düşünceyi somutlaştırmak için alışılmadık ilişkiler kurmadır. İmgeleme (imagination), geçerli ve güvenilir düşünceler arasında bir ilişki kurma, imgeleme yardımıyla esnek düşünce yolları sunmadır.
Yaratıcı Düşünme Teknikleri
Yaratıcı düşünmeyi öğrenme ve öğretmede de büyük ölçüde eleştirel düşünmeyi öğrenme ve öğretme teknikleri kullanılabilmektedir. Burada yaratıcı düşünmeye has bazı teknikler açıklanmaktadır (Elitez, 2020; Demirel, uk. ; Gafour, O. ve Gofour , W. 2020). . Bunlardan görece çok bilinmeyen yenilerin açıklanması benimsenmiş, bilinenlerin sadece adları yazılmıştır.
Beyin fırtınası.
Zihin haritalamsı (mind mapping). Zihin haritaları genellikle merkezde tek bir sözcükle başlar ve dallardan yayılan fikir ve kavramları gösterir. Zengin resimler, zihin haritalamanın oldukça görsel bir versiyonudur. Teknikte bir durumun resmi oluşturulur, ancak resme ilişkin kelimeler mümkün olduğunca tutumlu bir şekilde kullanılır. Tam anlamıyla bir kelime yasağı yoktur, ancak kelimelerin resimlere odaklanması istenir. Zihin haritalama, tabir uygunsa noktaları birleştirme işlemidir. Beyin fırtınası ile tüm fikirler akla geldiğinde zihin haritalama, bunları düzenlemekle ilgilidir. Beyin fırtınasından elde edilen tüm fikir kümeleri, zihin haritalama içinde hareket etmelidir. Bu egzersiz, beynin hem sol hem de sağ yarım kürelerini çalıştırır; kavramlar arasında bağlantı kurulmasını sağlar.
Yeni çerçeveleme(reframing). Yeni çerçeveleme ya da yeniden çerçeveleme; aynı durumu veya bir konuyu benzersiz bir şekilde analiz etmeye odaklanır ve yaratıcı düşünceyi geliştirmek için mükemmel bir alıştırmadır. Yeniden çerçeveleme çerçeveyi değiştirmek, bu nedenle bir konuyu veya durumu farklı bir şekilde, yepyeni, yenilikçi bir yaklaşım ortaya koyarak incelemektir.
Geleceği tasarlama (Envisaging the future). Geleceği tasarlamanın amacı, resimlerle desteklenen geleceği tahmin etmeye zihni hazırlamaktır. Buna bir durumla başlanır. Bunun için görüntüler veya veriler kullanılsa da , daha uzun vadede gelecekte ne olacağını, biraz düşünmek gereklidir. Bu süreç boyunca, şimdiki zamandan geleceğe köprüler oluşturmak gereklidir. Boşlukları aşmaya yönelik fikirler sonuca götürebilecek çözümlere dönüştüğü için yaratıcılık işe yarar.
Balık kılçığı tekniği.
Rol oynama.
Yatay-yanal düşünme ve altı şapka tekniği. Yazarın eleştirel düşünme blog yazısında açıklandığından bura da sadece isim olarak ifade edilmiştir (bkz. Blog 12[1]).
Lotus Blossom (Nilüfer Çiçeği) tekniği. Bu teknik, Japonya’da bir yönetim danışmanı olan Yasuo Matsumura tarafından geliştirilmiştir. Teknik, özünde “beyin fırtınası”nın bir şeklidir; çünkü bu teknikte beyin fırtınası tekniği kaçınılmazdır. Bu teknikte de beyin fırtınası tekniğindeki gibi bir çok fikrin üretilip bir araya toplanması mantığı yatar. Bu yüzden bu teknik; yaratıcı fikirler geliştirmek istendiğinde ve daha iyi ve yeni fikirleri tetiklemek gerektiğinde kullanılır. Teknik, küçük veya büyük fark etmez; herhangi bir konuda çözüm yolu üretememe durumunda-sorununda ( örneğin eğitimde; öğrencilerin eğitime ulaşmaları, eğitim ve öğretim , öğretim teknolojisinin okula sağlanması gibi) kullanılabilir. Çözümler, bir diyagramda konu konu gösterilebilir. Teknik hangi temalar üzerinde durulmalı, hangi çözümler üretilebilir bunlara geniş çerçeveden bakmaya imkan sağlar. Teknikte ana fikir veya problem en ortaya genelde bir kare içinde yazılır. Onun etrafına onunla ilgili sekiz fikir yazılır. Her fikirle ilgili de yeni sekiz fikir yazılır. Böylece farklı farklı konular üzerinde durulmuş olur. Burada her zaman fikir yazmak zorunluğu yoktur; kutucuklara sorular, problemler, temalar, çözümler, kavramlar da yazılabilir. Ayrıca kutular yerine çiçek şekilleri de kullanılabilir. Örneğin öğrenci olarak ev tutma sorununuz var. “Nerede ev tutmalıyım?” diye kendinize soruyorsunuz. Bu fikir –sorun ortaya yazılır. Onun etrafına onunla doğrudan ilgili sekiz fikir yazılır: Ulaşım, kira, üniversiteye ulaşım maliyeti, toplumun sosyoekonomik düzeyi, iklim, şehrin eski ya da yeni yerleşimi, evin tarihi gibi. Sonra da her fikir ile ilgili diyelim ulaşım konusunda yine sekiz fikir yazılır. Görüldüğü gibi bu tekniğin kullanım alanı çok geniştir.
COCD (Center for Development of Creative Thinking) - kutusu. Bir beyin fırtınası seansından sonra her zaman birçok iyi fikir oluşabilir; ancak fikirler nasıl seçilmeli ve önceliklendirilmelidir? COCD-Box, 1977'de Yaratıcı Düşünce Geliştirme Merkezi için Mark Raison tarafından geliştirilmiştir. Beyin fırtınası oturumlarında ortaya çıkan fikirleri, fizibilite sonuçlarına göre daha az kısıtlama ile sınıflandırmak için yararlı bir tekniktir. COCD kutusu, orijinallik ve fizibiliteye göre potansiyel çözümleri derecelendirmek için kullanılan 2×2'lik bir matristir. Teknikte orijinallik ve fizibiliteye göre oluşturulan dört çeyreklik bir diyagramda:
· Sarı çeyrek (Nasıl?): Orijinal ama (henüz) mümkün değil.
· Kırmızı çeyrek (WOW!): Yenilikçi ve heyecan verici bir fikir.
· Mavi çeyrek (Şimdi): Düşük riskle uygulaması kolay.
Görüleceği üzere COCD Box, orijinal, çığır açan fikirlerin önceliklendirilmesine yardımcı bir tekniktir.
Morfolojik sentez. Bu teknik, bir ürünün, problem veya durumun, edinilmiş bilgilerin yeni bilgilerle olağan dışı harmanlanarak özgün bir biçimde ortaya konulması için kullanılan bir yaratıcı düşüme tekniğidir. Bu teknikte ürünün niteliğine değil, ögelerine odaklanılır. Harmanlanan ögelerin kendi özelliklerini kaybederek birleştirilmesiyle yenilikleri beraberinde getiren tekniğin uygulanabilmesi için en az iki nesne gerekir. Morfolojik sentez kapsamında ilk olarak ürün, durum veya problem belirlenir. Daha sonra nesneler, fikirler ve araçlar tespit edilir, ögeler belirlenerek seçimler yapılır ve seçilen ögeler bir araya getirilir. Bu kombinasyonla ortaya özgün üretimler çıkar.
Niteliğe göre listeleme. Nitelik listeleme, mevcut bir ürünün parçalarını değiştirerek yeni bir ürün üretmek için kullanılan bir yaratıcı düşünme tekniğidir. Robert Crawfort tarafından 20. yüzyılın ikinci yarısında geliştirilen teknikle bireyler çok yönlü düşünmeye, parça ile bütün ilişkisi kurmaya sevk edilir. Teknik kapsamında öncelikle bir ürünün nitelikleri listelenir, ardından tek tek incelenerek bu niteliklerin ne şekilde değiştirilebileceği sorgulanır. Sadece değiştirmeye değil aynı zamanda ilgili ürünü geliştirecek yeni niteliklere de odaklanılır (ek nitelik kazandırma). Ortaya çıkan düşünceler ya tercih edilerek ya da rastlantısal olarak uygulamaya alınır ve ortaya yeni niteliklere sahip ürün çıkar.
Yaratıcı Düşünme Becerileri
Bu becerileri aşağıda olduğu şekilde sıralamak mümkündür (Gafour, O. ve Gofour , W., 2020):
· Deneyimleme,
· Soru sorma
· Analiz,
· Açık fikirlilik,
· Problem çözme,
· Örgütleme,
· İletişim,
Bu kapsamda yaratıcı bireylerin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Sharma, 2018):
· İletişimcidirler,
· Açık fikirlidirler,
· Risk alıcıdırlar,
· Bilgi edinebilirlerdir(knowledgeable)
· Esnektirler
Yaratıcı düşünme becerilerine sahip bireyler ayrıca (Ranjan, u.k.);
· Geniş ve büyük vizyonlara sahiptirler. Onların temel tutumları, en önemli zenginlikleridir.
· İmgeler, üretir, geliştirir ve eleştirel olarak görüşlerini değerlendirirler.
· Başkalarının görüş ve tavsiyelerine açıktırlar, onlara değer verirler.
· Bilgi, fikir ve olanakları üretir ve değerlendirirler.
· Var olan bilgi ve enformasyonu araştırır ve uygun stratejileri geliştirirler.
· Zor ve karmaşık sorunlara yenilikçi çözümler geliştirirler.
· Bir konu ya da soruna çok yönlü bakabilirler.
· “Yapabilirm” özgüven ve düşüncesine sahiptirler.
Yaratıcı Düşünmenin Yararları
Yaratıcı düşünme becerilerini geliştirerek aşağıdaki gibi avantajlar sağlanabilir ( Schaffer ve Ross, 2020):
· Günlük taleplere en iyi çözümleri yaratma yeteneği,
· Sadece işle ilgili konularda değil, aynı zamanda kişisel yaşamda da problem çözmede gelişme;
· Daha sağlıklı bir çevre için faydalı olan günlük faaliyetlere ve daha fazla işyeri katılımı;
· Veri okuryazarlığı olarak da bilinen verinin daha iyi anlaşılması ve anlatımı yoluyla nasıl sunulacağı yeteneği.
Sonuç olarak; insanlar olağan fikirlerden sıyrılmaya ve birbirlerinin yaratıcı özelliklerini öğrenmeye alıştıklarında, daha etkili ekip çalışması ve bağ kurma, deneme, karşıt görüşler ileri sürme, soru sorma, iletişim ve organizasyon yeteneklerine sahip olabilirler.
Sonuç ve Bazı Çıkarımlar
Metin den de anlaşılacağı üzere yaratıcı düşünme ile eleştirel düşünme arasında yakın bir bağ bulunmaktadır. Açıkçası yaratıcı düşünme bir ölçüde eleştirel düşünmeyi, eleştirel düşünme de yaratıcı düşünmeyi içerir niteliktedir. Birbiriyle yakın bir bağlantı içinde olan bu iki tür düşünme, özünde akademik (scholarly) düşünmenin önemli iki temel alt başlığı olarak görülebilir. Şunu da söylemek mümkün görülmektedir: Yaratıcı düşünme beceri ve alışkanlığı girişimcilik becerileriyle de ilişkilidir. Zira özgür ve yaratıcılığı, sorgulamayı teşvik etmeyen bir ortamda girişimci olmak da mümkün olmaz.
Bu bağlamda ilk ve ortaöğretim sistemimizde, öğrencilerimize özgür ve yaratıcı düşünmeyi kazandırmada öğretmenlerimize büyük iş düşmektedir. Öte yandan öğretmenlere, özellikle de öğrencilere yaratıcı düşünme ortamını sağlamada eğitim ve okul yönetimlerinin önemli bir sorumluluğu vardır. Eğitim ve okul yönetimlerinden, yasakçılıktan vaz geçerek özgür ve yaratıcı düşünmeye ortam hazırlaması beklenir. Akademiyada akademik çalışmaların, büyük ölçüde yaratıcı ve eleştirel düşünme olmadan yapılamayacağı da hatırlanmalıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
Aman, D. ( 2014). Creative Thinking 101. How to Improve Your Creative Problem Solving Skills? https://weblogibc-co.com/wp-content/uploads/2018/11/Creative-Thinking-101_-How-to-I-Daniel-Aman-1.pdf
Besis, P. ve Jaqui, H. (1973). Yaratıcılık nedir? İstanbul: Reklam Yayınları.
Demirel, E. (u.k.) Yaratıcı Düşünme Yeteneği. https://elifdemirel.wordpress.com/2018/02/06/yaratici-dusunme-teknigi-lotus-blossom/)
Elitez, İ. ( 2020 ). Yaratıcı Düşünme Teknikleri Nelerdir? ENSTİTÜ Herkes için Eğitim. https://www.iienstitu.com/blog/yaratici-dusunme-teknikleri-nelerdir
Gafour, O. ve Gofour , W. (2020). Creative Thinking skills – A Review Article. at: https://www.researchgate.net/publication/349003763
Ngamsnit, S. (2019). Creative Thinking Process. Ohio State University. https://dev1.slideserve.com/nura/creative-thinking-process-powerpoint-ppt-presentation
Ranjan, R. (u. k). Creative thinking Characteristics Tips and Techniques to Become a Creative Thinker.PPT.
Schaffer, M. ve Ross, A. (2020). Creative Thinking Skills: Definition and Examles. Roccenter Writers Blog
Sharma, J. (2018). Assignment on Creativity, Creativity process & its requirement. C.T. University, India
Sternberg, R. J. ve Lubart, T. I. (1996). Investing in Creativity. American Psychologist, 51(7), 677-688.
Sternberg, R. J. (2009). Academic intelligence is not enough WICS: An expended model for effective practice in school and later in life. Retrieved from: https://www.clarku.edu/research/mosakowskiinstitute/conferences/mar12/papers/Sternberg.pd f
Torrance, E. P. (1974). Torrance Test of Creative Thinking, Verbal Tests Forms A and B (Figural A&B), Scholastic Service Inc. Il, Bensenville.
[1] Eleştirel Düşünme https://alibalci1.blogspot.com/2021/10/blog-12-elestirel-dusunme.html?fbclid=IwAR02H140rFvLDZB3als2IDFbFIY3CAzKEdcg9RXaMZqtO-ZeSxlD6UzsY
Yorumlar
Yorum Gönder